Kamieniarstwo w Beskidzie Niskim

        Ciekawa jest symbolika  kamienia - materiału z którego wykonywano krzyże i kapliczki na Łemkowszczyźnie. Jego trwałość wskazuje na istnienie ponadludzkiej siły i potęgi . Kamień położony na grobie zmarłego miał stanowić obronę przed duchami z królestwa zmarłych bądź  chronić go  przed wrogimi mocami.

Cmentarz - Świerzowa Ruska

           Na Łemkowszczyźnie środkowej większość figur przydrożnych, krzyży i nagrobków powstała we wsiach w południowej części powiatu gorlickiego . Kamieniarstwo rozwinęło się w śródgórskich dolinach wsi Bartne , Przegonina ( obecnie Bodaki) , Pstrążne oraz Wapienne. W mniejszym stopniu kamieniarstwem zajmowali się mieszkańcy Folusza. Z braku kamieniołomu z prawdziwego zdarzenia w najblizszej okolicy  , surowiec zbierali wprost z powierzchni ziemi w postaci luźno leżących głazów na Diablim Kamieniu oraz bloków piaskowca w Hucie Pielgrzymskiej.  Był to jednak kiepski materiał nie nadający się do wyrobu krzyży i figur a nawet żaren. Tamtejsza produkcja więc obejmowałą takie proste produkty  ( pogardzane przez kamieniarzy z Bartnego ) jak : osełki , brusy (kamienie szlifierskie),  płyty chodnikowe czy blaty prymitywnych stołów. We wschodniej części Beskidu Niskiego działali kamieniarze z okolic Jaślisk. Znani byli przede wszystkim z wyrobu żaren i kamieni młyńskich. Materiał czerpali z trzech kamieniołomów mieszczących się na pobliskiej górze Kamień. Oprócz tego jeździli oni po marnej jakości piaskowiec do odległego o 10 km wyrobiska w Smerecznem w Beskidzie Dukielskim. Działalność artystyczna , z uwagi na trudny do rzeźbiarskiej obróbki materiał , ograniczyła się tu do niewielkiej ilości obiektów małej architektury , wyraźnie odbiegających kunsztem od tych ze środkowej Łemkowszczyzny.

Kamieniołom - Kamień nad Jaśliskami

Ceny wyrobów kamieniarskich w okresie międzywojennym :

1. Żarna -                            Bartne : 35 zł ,            Bodaki : 30 zł ,          Folusz : 20 zł
2. Kamień do brusa    -       Bartne  : 2-3 zł ,          Bodaki : 2-3 zł,          Folusz : 2 zł
3. Cokół na podmurowke - Bartne ----    ,              Bodaki -------    ,        Folusz : 4 zł za mb. 
4. Blat stołowy -                 Bartne ------      ,         Bodaki -------    ,        Folusz : 10 - 15 zł
5. Macewa -                        Bartne -------     ,         Bodaki 100 -200 zł , Folusz ------
6. Krzyż -                            Bartne : 170 -200 zł , Bodaki : 170 -200 zł , Folusz ------
7. Kapliczka  -                     Bartne -----        ,        Bodaki ----             ,  Folusz :100 zł
8. Osełka  -                          Bartne ------       ,        Bodaki : 30 gr.       ,  Folusz : 10-20gr. 

                                                   Narzędzia pracy

      Dzisiaj zajmiemy się ośrodkiem kamieniarskim w Bartnem :) 

Krzyż przydrożny (1883) wykonany przez Mateja Cyrkota i jego spółkę z Bartnego.

Świerzowa Ruska

      Początki kamieniarstwa w Bartnem sięgają XVI wieku , wtedy to we wsi osiedlili się bracia Boroszowicze, kamieniarze z pobliskiej wsi Jasionka, trudniący się wyrobem żaren i kamieni młyńskich. Szczytowym okresem rozwoju był XIX wiek , kiedy to prawie w każdej rodzinie ktoś zajmował się kamieniarstwem. Dla ułatwienia i przyspieszenia pracy tworzono spółki rodzinne bądź sąsiedzkie , czasami tylko w celu wydobycia i przetransportowania surowca z kamieniołomu do wsi.

                                  Warsztat Osifa Tarabaja w Przegoninie. Fot. Archiwum Muzeum Budownictwa                                                                                                            Ludowego w Sanoku

      Najlepszy materiał pod względem gatunkowym był wydobywany na wschodnich i północnych zboczach Magurycza Wielkiego ( 777 m n.m.p.) . Piaskowiec ten zwano "siwyj kamiń". Inny nieco gorszy , lecz również podatny do obróbki był drobnoziarnisty piaskowiec wydobywany w Kornutach (obecnie rezerwat) w paśmie Magury Wątkowskiej , w kamieniołomie Mochnate (Mochnacze) , pod Kornutami, Jamełcze , Ostrej Górze ( 759 m n.p.m.) oraz na odchodzących od Męcińskiej Góry ( 679 m n.p.m.) zboczach Kamiennej Góry ( 618 m n.p.m.).

Mapa rejony Bartnego , Carto Media , Warszawa 2009r.

 



          Wydobywanie bloków kamiennych polegało najpierw na ich odłupieniu od ścian . W skałach wybijano otwory stalowym "szpicem" , w którego uderzano ciężkim młotem ( ślady są jeszcze widoczne na  przykład w niektórych skałach rezerwatu " Kornuty" , na Maguryczu). Następnie poprzez dębowe kołki wbijano stalowe kliny mające po 15 cm długości. Kliny podbijano z kolei bardzo ciężką , ważącą  nawet 10 kg "kijanką". Gdy skała pękła wzdłuż klinów, bryłę podcinano oskardem i wyjmowano ze ściany. Na miejscu poddawano ją wstępnej obróbce zależnie od kształtu i przeznaczenia . Tak przygotowany surowiec transportowano do wsi wozami zaprzężonymi w woły lub konie. W lecie mniejsze elementy zwożono wozem , większe kładziono na doczepione do wozu drewniane pale lub ściągano za pomocą łańcucha przymocowanego do orczyka. Zimą transport odbywał się na saniach które wykonane były z rozwidlonego pnia lub konara. Już we wsi nadawano przywiezionym elementom właściwy kształt. Prace  były wykonywane przeważnie na powietrzu , unikano zamkniętych pomieszczeń ze względu na unoszący się szkodliwy pył. 

    Rzemieślnicy stosowali własną ornamentykę , niekiedy korzystali z wzorów warsztatów cechowych z Łużnej , Gorlic , Grybowa , Biecza i Jasła. Tak więc wiek XIX a ściślej jego druga połowa pozostawiły po sobie znaczną ilość nagrobków i krzyży przydrożnych w formie cokołu kamiennego zwieńczonego żeliwnym krzyżem nabywanym przeważnie na pobliskim targu. Czasem elementem wieńczącym był misternie kuty przez tutejszych kowali , zwykle Cyganów, krzyż żelazny.  W okresie tym, spod dłut łemkowskich kamieniarzy wychodziły zatem jedynie piaskowcowe cokoły, najczęściej proste i pokryte często wybitnie ludowym ornamentem, zawierające niewprawną ręką wykonaną inskrypcję. Z powyższego opisu XIX-wiecznego krajobrazu sakralnego Łemkowszczyzny zdecydowanie wyłamują się nieliczne przypadki zaopatrywania kamiennych krzyży półplastyczną rzeźbą Jezusa, wykonywaną najczęściej w jednym (wraz z krzyżem) kawałku piaskowca.

   

Do najwybitniejszych twórców ludowych działających na tych terenach w XIX i XX wieku należą :

• Matej Cyrkot 
• Wasyl Gracoń
• Iwan Dutkanycz
• Stefan Felenczak
• Osif Tarbaj
• Iwan Kozak
• Dymitro Kopacz
• Iwan Szatyński

Kapliczka wnękowa z rzeźbą Św. Rodziny (1938) wykonana przez Iwana Szatyńskiego i jego spółkę.

Świerzowa Ruska

Kapliczka postumentowa z rzeźbą Św. Mikołaja (1904) autorstwa Wasyla Graconia

Świerzowa Ruska

    Kres temu rzemiosłu położyły masowe wysiedlenia ludności , mając miejsce w latach 1945 -1947. Mimo iż przy końcu lat pięćdziesiątych część Łemków powróciła do Bartnego , kamieniarstwo już się nie odrodziło , na co wpływ miały różne czynniki - głównie brak zapotrzebowania na wyroby. Żarna wyszły już bowiem z użycia , duże młyny zaczęły stosować walce zamiast kamieni młyńskich. Ustała też modą na fundacje krzyży przydrożnych a nagrobki były wykonywane ze szlachetniejszych niż piaskowiec surowców skalnych. Zerwana ciągłość kultury zahamowała napływ młodych do rzemiosła. Starzy kamieniarze natomiast zostali odcięci od swych kamieniołomów które zostały upaństwowione i przeszły pod władanie Lasów Państwowych . 

Matka Boska z Dzieciątkiem (1894) - wykonanie Wasyl Gracoń.

 Świerzowa Ruska

Kamil

Źródła :

T. Łopatkiewicz Zaplecze surowcowe ludowego ośrodka kamieniarskiego w Bartnem na Łemkowszczyźnie Środkowej ,

A. Piecuch , A. Harkawy, M. Janowska-Harkawy Opuszczone wsie ziemi gorlickiej.

www.beskid-niski.pl